Μνημεία
Αρχαία και εκκλησιαστικά μνημεία του Νεστορίου και του Γράμμου
Αρχαία μνημεία
Η περιοχή γύρω από το σημερινό Νεστόριο κατοικήθηκε από την αρχαιότητα, όπως φαίνεται από ευρήματα που έχουν βρεθεί στην περίμετρο και τη στέψη του Κάστρου.
Το Κάστρο, δηλαδή ο λόφος πάνω από τη σημερινή κώμη, προσέφερε πλήρη φυσική προστασία στην ακρόπολη του πολίσματος και έτσι οι οχυρωματικές κατασκευές θα ήταν ελάχιστες: αυτό εξηγεί και το ότι δεν βρέθηκαν παρά ίχνη της οχύρωσης.
Από στήλη με ψήφισμα της ρωμαϊκής περιόδου συνάγουμε ότι η περιοχή λεγόταν Βάττυν. Το ψήφισμα αφορά τη διαφύλαξη των ιδιόκτητων εκτάσεων των Βαττυναίων από τη ρωμαϊκή επεκτατικότητα και είναι ενδεικτικό της κοινωνικής συνοχής των κατοίκων.
Η υπόλοιπη περιοχή κατοικήθηκε εκτατικά και δεν έχουν βρεθεί αξιόλογες ενδείξεις.
Εκκλησιαστικά μνημεία
Μονή Τσούκας
Η μονή Τσούκας είναι κτισμένη σε απόκρημνο βράχο που επικρέμεται του Στενοπόταμου, παραπόταμο του Αλιάκμονα. Ο βράχος της μονής ανήκει στο σύμπλεγμα που σχηματίζει και τον τοίχο του παρακείμενου καταρράκτη, που φυσικά λέγεται καταρράκτης της Τσούκας.
Η μονή πήρε το όνομά της από τον κοντινό εγκαταλελειμμένο μεταπολεμικά, οικισμό, Τσούκα (ο οποίος εντωμεταξύ είχε μετονομαστεί σε Αρχάγγελος). Το καθολικό της μονής είναι τετράγωνος, μονόχωρος ναός του 13ου αιώνα (υπήρχε κτητορική επιγραφή με χρονολογία 1225) αφιερωμένος στον Αρχάγγελο Μιχαήλ ως Ταξιάρη. Κατά την μετά το Βυζάντιο περίοδο, κτίστηκε στην κορυφή του βράχου ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής.
Η μονή καταστράφηκε στη διάρκεια του 2ου ΠΠ. Το 1961 κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο. Πρόσφατα ανακαινίστηκαν και οι δύο ναοί του συγκροτήματος.
Μονή Αγίου Γεωργίου Επταχωρίου
Η μονή Αγίου Γεωργίου Επταχωρίου βρίσκεται τις πλαγιές του Τάλιαρου, πάνω από το Επταχώρι. Το συγκρότημα αποτελείται από τετράπλευρο σύστημα βοηθητικών κτιρίων, που περιβάλλουν το καθολικό.
Το καθολικό κτίστηκε το 1625 και η αγιογράφηση ολοκληρώθηκε το 1632. Πρόκειται για έναν τρίκλιτο ναό “Αθωνικού τύπου”, δηλαδή σταυροειδής εγγεγραμμένος με οκταγωνικό τρούλο με ψηλό τύμπανο και δύο μικρότερους τρούλους, επίσης οκταγωνικούς, πάνω από τον πρόναο. Το κτίσμα οικοδομήθηκε με ημίεργους λίθους και καλύπτεται από σχιστόπλακες.
Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες καλής μεταβυζαντινής τέχνης. Πιστεύεται ότι πρόκειται για έργο ζωγράφων από το Επταχώρι ή το Λινοτόπι του Γράμμου.
Ψηλότερα από το καθολικό βρίσκεται το μικρό κοιμητήριο με το ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου, επίσης αγιογραφημένο με έργα του 17ου αιώνα. Το καθολικό και ο κοιμητηριακός ναός έχουν κηρυχθεί ιστορικά διατηρητέα μνημεία.
Μονή Αγίου Ζαχαρία
Η μονή Αγίου Ζαχαρία υπήρξε μοναστήρι της μεταβυζαντινής περιόδου, κτισμένο στην άκρη μιας σειράς μεγάλων λιβαδιών στο μέσο ρου του Αλιάκμονα. Η μονή ιδρύθηκε στα τέλη του 16ου αιώνα, στην άκρη μιας ομαλής ζώνης του όγκου Ψωριάρικα, ανάμεσα στους αγροτικούς και τους δασικούς πόρους του βουνού και σε θέση με πηγαίο νερό.
Χαμένη μέσα στην απεραντοσύνη του Γράμμου, η μονή συντασσόταν με τις τύχες των διάσπαρτων συνοικήσεων της περιοχής. Στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν στους γειτονικούς οικισμούς εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι έποικοι, η μονή εγκαταλείφθηκε και το καθολικο μετετράπη σε τζαμί και σταδιακά παραμελήθηκε.
Παρόλη τη σύντομη ζωή της, η μονή Αγίου Ζαχαρία υπήρξε ένα από τα λιγοστά σημεία αναφοράς των λαβυρίνθων της παραμεθόριας ζώνης. Έτσι, μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τους Τούρκους, έγιναν προσπάθειες συντήρησης και ανακατασκευής της ερειπωμένης πλέον μονής. Πιο πρόσφατα, το καθολικό αποκαταστάθηκε πλήρως στην αρχική μορφή του, ως συνεπτυγμένος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο.
Το ψηλό τύμπανο του οκτάπλευρου τρούλου είναι φτιαγμένο από καλής ποιότητας και ανάλογης λάξευσης πορώλιθο. Εσωτερικά ο ναός ήταν κατάγραφος με τοιχογραφίες καλής τέχνης του 17ου αιώνα. Το 1990 ο ναός ανακηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο.
Παναγία της Γράμμοστας
Ο επιμήκης, δρομικος ναός της Παναγίας υψώνεται στο κέντρο του παλιού πυρήνα του οικισμού Γράμμοστα (Γράμμος), δίπλα σε μικρότερη, νεότερη ομώνυμη εκκλησία. Ο ναός κτίστηκε αρχικά το 1887, στη θέση παλαιοτέρου ναού, που είχε καταστραφεί στις αρχές του 19ου αιώνα.
Ο ναός έχει ένα κλίτος με ευμεγέθη κόγχη ιερού. Το κτίσμα είναι πετρόχτιστο και καλύπτεται από δίρριχτη στέγη με κεραμοσκεπή. Η εκκλησία καταστράφηκε στα χρόνια του Εμφυλίου. Σε αντικατάστασή της κτίστηκε η διπλανή, επίσης μονόκλιτη δρομική εκκλησία. Η Παναγία ανακατασκευάστηκε και αποδόθηκε ξανά σε χρήση πρόσφατα.
Παλιότερα, ο ναός φιλοξενούσε την εικόνα της «Παναγιάς της Γραμμουστιανής», μεγάλη αναπαράσταση της Παναγίας που είχε παραγγελθεί στη Βενετία κάπου στον 17ο αιώνα. Η Παναγία Γραμμουστιανή θεωρείται προστάτιδα των Βλάχων της Γράμμοστας και κατά την παράδοση ακολουθούσε τις μετακινήσεις τους, μετοικώντας στα πεδινά το χειμώνα, και επιστρέφοντας στη Γράμμοστα τελετουργικά το καλοκαίρι. Συγκεκριμένα, η εικόνα φυλασσόταν σε ομώνυμη εκκλησία του Αργους Ορεστικού. Στην ίδια θέση φυλάσσεται και το Ιερό Ευαγγέλιο της Παναγιάς της Γράμμουστας, φιλοτεχνημένο και τυπωμένο 1748 στη Βενετία.