Γεωγραφία
Γράμμος, μια πύλη στα 2520 μέτρα
Ο Γράμμος αποτελούσε ανέκαθεν ένα ισχυρό φυσικό στοιχείο στην απροσδιόριστη μεθόριο ανάμεσα στις – άλλοτε βίαια διαχωρισμένες και άλλοτε συγκεχυμένα ενιαίες – πολύγλωσσες και πολυπολιτισμικές περιοχές της απώτερης Μακεδονίας και της εγγύς Ιλλυρίας. Σήμερα, οι έννοιες αυτές ξαναβρίσκονται στη χαοτική χαρτογραφία των άτυπων μετακινήσεων και εγκαταστάσεων ανάμεσα στην Αλβανία και την Ελλάδα.
Παράλληλα, ο Γράμμος αποτελεί ένα μείζον σημείο συνάντησης ποικίλων πολιτισμικών ομάδων, που τα καλοκαίρια αναρίθμητων αιώνων συνέκλιναν στα ορεινά λιβάδια του. Στην εσωτερική διοικητική οργάνωση της χώρας, το σύμπλεγμα του Γράμμου υψώνεται στην επαφή της Μακεδονίας με την Ήπειρο, διαχωρίζοντας και ενώνοντας τους πληθυσμούς τους.
Έτσι, οι γύρω από τον Γράμμο κοιλάδες, τόσο από την πλευρά της Αλβανίας όσο και της Ελλάδας, διαμορφώνουν ουσιαστικά ένα συνεχή φυσικό χώρο με παραπλήσια φυσικά χαρακτηριστικά, που λειτούργησε ως ενιαία ιστορική και πολιτισμική ενότητα.
Γράμμος, μια οριογραμμή που ενώνει και διασυνδέει
Ο Γράμμος, με υψόμετρο που φτάνει τα 2.520 μέτρα αποτελεί το τέταρτο ψηλότερο βουνό της Ελλάδας. Βρίσκεται στο ΒΑ άκρο της Πίνδου, πάνω στη μεγάλη οροσειρά των συνόρων με τις βαλκανικές χώρες και συγκεκριμένα στην οριογραμμή με την Αλβανία.
Το σύμπλεγμα του Γράμμου απλώνεται σε μεγάλη έκταση και σε μια ευρεία υψομετρική ζώνη, που κυμαίνεται από 600 έως 2520 μ. Η απουσία της χαμηλής ζώνης (έως 600 μ.) αφαιρεί από το Γράμμο την ενότητα της μεσογειακής βλάστησης, δεν τον αποστερεί ωστόσο από τα ήπια πεδινά τοπία, που απλώνονται στα επικλινή υψίπεδα ανάμεσα στο Νεστόριο μέχρι την ύφεση της λίμνης της Καστορίας.
Ο κύριος κορμός του συμπλέγματος αποτελείται από μια ορεινή γραμμή που με κατεύθυνση από ΝΔ προς ΒΑ διέρχεται από τις κορυφές Καμενίκ (2041 μ.), Γκόλιο (1936 μ.), Μαύρη Πέτρα (2431 μ.), Τσούκσ Πέτσικ ή “2520” (2520 μ.), Σακκούλι (2412μ), Μπαταρός (2030μ) και Γκούμπελ. Το κεντρικό του τμήμα κατέχουν οι κορυφές Περήφανο (2444 μ.), Κιάφα (2398 μ.) και Σούφλικας (2140 μ.) ενώ στα ανατολικά δεσπόζουν οι Επάνω (2192 μ.) και Κάτω Αρένες (2075 μ.).Το σύμπλεγμα του Γράμμου απλώνεται σε μεγάλη έκταση και σε μια ευρεία υψομετρική ζώνη, που κυμαίνεται από 600 έως 2520 μ. Η απουσία της χαμηλής ζώνης (έως 600 μ.) αφαιρεί από το Γράμμο την ενότητα της μεσογειακής βλάστησης, δεν τον αποστερεί ωστόσο από τα ήπια πεδινά τοπία, που απλώνονται στα επικλινή υψίπεδα ανάμεσα στο Νεστόριο μέχρι την ύφεση της λίμνης της Καστορίας.
Ο κύριος κορμός του συμπλέγματος αποτελείται από μια ορεινή γραμμή που με κατεύθυνση από ΝΔ προς ΒΑ διέρχεται από τις κορυφές Καμενίκ (2041 μ.), Γκόλιο (1936 μ.), Μαύρη Πέτρα (2431 μ.), Τσούκσ Πέτσικ ή “2520” (2520 μ.), Σακκούλι (2412μ), Μπαταρός (2030μ) και Γκούμπελ. Το κεντρικό του τμήμα κατέχουν οι κορυφές Περήφανο (2444 μ.), Κιάφα (2398 μ.) και Σούφλικας (2140 μ.) ενώ στα ανατολικά δεσπόζουν οι Επάνω (2192 μ.) και Κάτω Αρένες (2075 μ.).
Το πολυσχιδές πλέγμα κοιλάδων του άνω και μέσου ρου των δύο ποταμών του ελληνικού Γράμμου προσφέρει κατάλληλες συνθήκες συνοίκησης και αγροτικών δραστηριοτήτων, προσελκύοντας την εγκατάστασή μόνιμων πληθυσμών. Το σύστημα κατοίκησης υπήρξε επί χιλιετίες εκτατικό και υποστασιοποιήθηκε με μια αραιή δομή μικρών συνοικήσεων που άκμασαν παροδικά κοντά στα περάσματα και τις εύφορες θέσεις. Κατά διαστήματα, όταν οι γεωπολιτικές εξελίξεις το υπαγόρευαν – η αύξηση μεταφορικών διαδρομών μέσω των ορεινών περασμάτων, η σύγκλιση κτηνοτροφικών ομάδων ή η αστάθεια στην πεδινή ζώνη είναι κάποιοι από αυτούς τους λόγους – συμπήχθηκαν μεγαλύτεροι και πιο μακροχρόνιοι πυρήνες κατοίκησης, όπως η αρχαία Βάττυνα και το νεότερο Νεστόριο.
Η ιδιαίτερη αυτή γεω-πολιτισμική θέση έφερε συχνά τον Γράμμο στο προσκήνιο πολλών ιστορικών γεγονότων, μια ασυνεχής ακουλουθία που αποκτά πυκνότερη σήμανση κατά τον 20ου αιώνα.
Γεωλογία και γεώτοποι
Στην περιοχή του Γράμμου απαντώνται οι εξής γεωλογικοί σχηματισμοί:
- Ο φλύσχης της ζώνης της Πίνδου και οι συνδεόμενες με αυτόν λιθογραφικές ενότητες (φλύσχες, ασβεστόλιθοι, ανώτερα και κατώτερα κροκαλοπαγή).
- Οι οφιόλιθοι και τα συνδεόμενα με αυτούς πετρώματα της Υποπελαγονικής ζώνης (πρασινόλιθοι, ανθρακική σειρά, σχιστόλιθοι, κερατόλιθοι και ψαμμίτες, ασβεστόλιθοι).
- Οι τεταρτογενείς σχηματισμοί (τεταρτογενείς αποθέσεις, κώνοι κορημμάτων, αποθέσεις αναβαθμίδων και πλευρικά κορρήματα).
Η χαμηλότερη υψομετρική ζώνη του ανατολικού Γράμμου καλύπτεται κυρίως από φλύσχες. Ο φλύσχης της Πίνδου εμφανίζει εδώ την τυπική διαδοχή αμμοαργιλωδών υλικών και δόμων ψαμμίτη. Σε πολλά πρανή, συχνά τεχνητά, θα βρούμε εντυπωσιακές στρώσεις των δύο αυτών υλικών. Πολύ χαρακτηριστικοί γεώτοποι φλύσχη είναι ο ευμεγέθης κάθετος τοίχος του Χάους, πάνω από την Παλιά Κοτύλη, συνδεδεμένος με μια από τις δραματικές ιστορίες του Εμφυλίου.
Ο ασβεστόλιθος κάνει ακόμα πιο αισθητή την παρουσία του χάρη στις απόκρημνες ζώνες από το γκρίζο ιζηματογενές υλικό του. Χαρακτηριστικές μορφές ασβεστόλιθου είναι οι Αρένες, ο Σούφλικας και ο πύργος του Βέτερνικ. Μια ακόμα τυπική γεωμορφή ασβεστόλιθου αποτελεί το φαράγγι της Γράμοστας, όπου οι απορροές της κοιλάδας, κατευθυνόμενες προς το χαμηλότερο σημείο της λεκάνης, διέτρησαν το – προφανώς αποδυναμωμένο από κάποιο τοπικό ρήγμα – ασβεστολιθικό τείχος μέσα από την αργή αλλά νομοτελειακή διαδικασία διάλυσης και κατακρήμνισης των ανθρακικών πετρωμάτων.
Οι πρασινόλιθοι και οι οφιόλιθοι της ζώνης των κορυφών έχουν την τυπική μορφολογία των πετρωμάτων που διαρβώνονται αργά και συμμετρικά, με τις αναρίθμητες διαφοροποιήσεις που επιβάλουν οι ασυνέχειες και οι ρηγματώσεις.
Κλίμα
Σε όλη την περιοχή του Γράμμου, το κλίμα είναι ορεινό με χαρακτηριστικά που προσδιορίζονται κυρίως από το μεγάλο υπερθαλάσσιο ύψος. Η μέση ετήσια θερμοκρασία κυμαίνεται μεταξύ 8 και 12 βαθμών Κελσίου. Η μέση ετήσια ελάχιστη τιμή παρατηρείται τον Ιανουάριο και η αντίστοιχη μέγιστη τον Αύγουστο, ενώ το Φθινόπωρο είναι θερμότερο από την Άνοιξη, ενώ ο Χειμώνας δριμύς και μεγάλης διάρκειας.
Η προέλευση της βροχής είναι ορεογραφική, με μεγάλη ραγδαιότητα και υφίσταται έντονη επίδραση από το ανάγλυφο. Το ετήσιο ύψος βροχής είναι 800-2200 χιλιοστά, ανάλογα με την υψομετρική ζώνη. Πλουσιότεροι σε όμβρια είναι ο Νοέμβριος και ο Δεκέμβριος και σχετικά ξηρότεροι ο Ιούλιος και ο Αύγουστος. Περίοδος απόλυτης ξηρασίας είναι πρακτικά μηδενική, τείνει δε να εξαφανιστεί στις υψηλές περιοχές, όπου η κατανομή των βροχοπτώσεων κατ’ έτος είναι σχεδόν ομοιόμορφη.
Το χιόνι καλύπτει το Χειμώνα έως και τα εσωτερικά πεδινά και διατηρείται σε μεγάλο μέρος της επιφάνειας των ανώτερων ζωνών για τουλάχιστον 7 μήνες το χρόνο.
Υδρογραφία
Το πλούσιο σε βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις ορεινό κλίμα τροφοδοτεί με άφθονα όμβρια, τόσο χειμαρρικής, όσο και σταθερότερης πηγαίας προέλευσης, τους δυο μεγάλους ποταμούς της περιοχής, το Σαραντάπορο και τον Αλιάκμονα.
Οι απορροές στο νότιο και ανατολικό τμήμα του βουνού σχηματίζουν τον ποταμό Σαραντάπορο, παραπόταμο του Αώου, που αποτελεί και το φυσικό όριο του Γράμμου από τα γειτονικά βουνά Βοίο και του Σμόλικα. Τα ρέματα του βόρειου τμήματος δημιουργούν τον Αλιάκμονα.
Ένα τοπίο από λιβάδια και δάση
Ο Γράμμος, παρόλο το βαρύ ιστορικό βόσκησης και πυρκαγιών, είναι ένα αξιοσημείωτα δασωμένο βουνό: το ημιορεινό και ορεινό δάσος καλύπτει τα 2/3 της περιοχής. Μακροσκοπικά, αναγνωρίζονται οι εξής ενότητες τοπίου, όπως έχουν διαμορφωθεί από το ιστορικό χρήσης πάνω στη φυσική βλάστηση: Αγροτικά και αγροδασικά τοπία, Δρυοδάση, Ορεινό δάσος, Υποαλπικά και αλπικά λιβάδια
Αγροτικά και αγροδασικά τοπία.
Στις ζώνες γύρω από το Νεστόριο και τα χωριά του, τόσο κατά μήκος του άξονα του Αλιάκμονα, όσο και στους παραπόταμούς του, το τοπίο διαμορφώνεται από ένα μωσαϊκό αροτριαίων καλλιεργειών, οπωρώνων και μεγάλων ενοτήτων φυσικής βλάστησης. Στο εσωτερικό των κοιλάδων προστίθενται ξηρικά λιβάδια, βραχώνες και ολοένα μεγαλύτερες ενότητες δάσους. 
Δρυοδάση
Στα ανατολικά της περιοχής συναντάμε μεγάλα δάση φυλλοβόλων δρυών, με επικτατούν είδος τον τσέρο (Quercus cerris), σχεδόν παντού αναμεμειγμένο με κωνοφόρα. Στα νότια, κυριαρχούν η χνοώδης βελανιδιά (Quercus pubescens) και η μακεδονική δρυς (Quercus trojana). 
Ορεινό δάσος
Στα μεγαλύτερα υψόμετρα της περιοχής εμφανίζεται η ορεινή ζώνη βλάστησης που συντίθεται από δάση οξιάς (Fagus moesiaca), ελάτης (Abies borisii–regis) και μαύρης πεύκης (Pinus nigra).
Υποαλπικά και αλπικά λιβάδια
Πάνω από το δασοόριο, που περιγράφεται από την τεθλασμένη γραμμή της έντασης του ιστορικού και κυμαίνεται από τα 1300 έως τα 1800 μ., απλώνονται οι υποαλπικοί και αλπικοί λειμώνες, δηλαδή γυμνές από δενδρώδη βλάστηση εκτάσεις, καλυμένες από νανόμορφους και έρποντες θάμνους, ακανθώδη φυτά, χαμαίφυτα με προσκεφαλαιοειδή ανάπτυξη και ψηλά αγροστώδη. Αν και το ποσοστό των λιβαδιών αυτών μόλις ξεπερνά το 10% της επιφάνειας του συμπλέγματος, είναι το τοπίο που την αδιάσπαστη έκταση του κυρίως χαρακτηρίζει το Γράμμο και τον καθιστά μοναδικό.
Αλπικές λίμνες
Το πιο χαρακτηριστικό τοπίο του Γράμμου είναι οι ορεινές και αλπικές λίμνες. Η Γκιστόβα, η λίμνη με το μεγαλύτερο υψόμετρο στην Ελλάδα και οι λίμνες των Αρενών, μαζί με το γύρω άγριο τοπίο, συνθέτουν ένα από τα πιο εντυπωσιακά ορεινά τοπία στην Ελλάδα.