Ένα ορεινό νησί μέσα στον ιστορικό περίγυρο

Όπως όλες οι μεγάλες οροσειρές, έτσι και ο Γράμμος, σαν γνήσιο παιδί της Πίνδου, στάθηκε σαν φράγμα ανάμεσα σε δύο πολιτισμούς: τον λαμπερό ελληνικό κόσμο και την αργή γη της Ιλλυρίας. Μερικές φορές, ωστόσο, το φυσικό εμπόδιο έγινε και φυσικό καταφύγιο, διάδρομος ζωής και ελπίδων. Τα σλαβικής ηχητικής τοπωνύμια μιλάνε για τα φύλα των μεταβατικών αυτών ζωνών, απότοκοι των ζυμώσεων της αρχαίας χερσονήσου μας. Λίγο πιο πέρα, τα λειψανα του παρατεταμένου 2ου Παγκοσμίου Πολέμου – αμπρί, σίδερα, μνήμες – εξακολουθούν να στοιχειώνουν τον τόπο.

Ο φυσικός πλούτος και η γεωγραφική του θέση ανέδειξαν τον Γράμμο σε σταυροδρόμι πολιτισμών. Διαφορετικά φύλα, γλώσσες, θρησκείες και τέχνες ευδοκίμησαν εδώ και ζωντάνεψαν στα ορεινά καταφύγια για αιώνες. Τα αλπικά λιβάδια υπήρξαν τα καλοκαιρινά βοσκοτόπια για τις νομαδικές κτηνοτροφικές κοινότητες κυρίως των Βλάχων. Τον καιρό των μεγάλων Αυτοκρατοριών, όλες αυτές οι κτηνοτροφικές κοινότητες, στον Γράμμο αλλά και στα γύρω βουνά που σήμερα βρίσκονται στην ελληνική ή αλβανική επικράτεια, εξελίχθηκαν σε κέντρα όχι μόνο διαμετακομιστικού εμπορίου και βιοτεχνίας αλλά και τέχνης και πολιτισμού.

Στα νοτιοανατολικά συναντούμε στην ηπειρώτικη κοιλάδα του Σαρανταπόρου τα φημισμένα “μαστοροχώρια”. Οι κάτοικοί τους για αιώνες κατάφερναν να αξιοποιούν το μόνο φυσικό υλικό που διέθετε ο τόπος σε αφθονία, την πέτρα, και αναδείχθηκαν στους καλύτερους μαστόρους των Βαλκανίων, χτίζοντας γεφύρια, εκκλησίες, σπίτια αλλά κυρίως το μύθο ότι αυτοί ήταν “που χτίσανε τον κόσμο”.

Τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα του πρώτου μισού του 20ου αιώνα διέλυσαν μέσα σε λίγες δεκαετίες αυτήν την μακραίωνη ειρηνική συνύπαρξη, καθώς ο Γράμμος βρέθηκε στην ζώνη πυρός όλων σχεδόν των πολέμων. Μετά τις μάχες των Βαλκανικών και του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, το τελικό χτύπημα δόθηκε τη δεκαετία του ’40. Από το φθινόπωρο του 1940 ο Γράμμος βρίσκεται στο ευαίσθητο κέντρο του ελληνοϊταλικού μετώπου, λέγεται μάλιστα ότι οι πρώτες ιταλικές οβίδες το πρωί της 28ης Οκτωβρίου έπεσαν στα φυλάκια του Γράμμου.

Τα επόμενα χρόνια η περιοχή πρωταγωνιστεί στην Εθνική Αντίσταση και ο ναζιστικός στρατός εκδικείται τα χωριά της – το Νεστόριο πυρπολείται δύο φορές μέσα στο 1943. Λίγο αργότερα θα ακολουθήσει ο ελληνικός Εμφύλιος πόλεμος με βαριές συνέπειες για την περιοχή. Εδώ στον Γράμμο θα γραφτεί η τελευταία σελίδα του Εμφυλίου, στις 30 Αυγούστου 1949. Μετά τον Εμφύλιο, η μετανάστευση προς το εξωτερικό και η αστυφιλία οδήγησαν τα περισσότερα ορεινά χωριά τελικά σε ερήμωση. Ανάμεσα στις δεκαετίες του ’40 και του ’60 η περιοχή έχασε τα 2/3 των κατοίκων της. Στην σημερινή εποχή γίνονται μεγάλες προσπάθειες αναβάθμισης (πρόγραμμα “ΠΙΝΔΟΣ”) και επανοικισμού των εγκαταλελειμμένων χωριών. Με μια σειρά έργων υποδομής και ανάπτυξης γίνεται προσπάθεια να αποδοθεί σύντομα στον Γράμμο η παλιά του αίγλη, πάντα όμως με σεβασμό προς το περιβάλλον.

Οι πολιτιστικές εκφάνσεις στα χωριά σήμερα

Σήμερα, οι κοινωνίες στα ορεινά χωριά, αποδυναμωμένες δημογραφικά, αντιμετωπίζουν κυρίως προβλήματα λειτουργίας και επιβίωσης. Έτσι, τη θέση της άλλοτε ζωντανής παραγωγής πολιτισμού, έχουν πάρει οι εορταστικές εκδηλώσεις, δηλαδή τα παραδοσιακά πανηγύρια.

Τα πανηγύρια διατηρούν στα χωριά του Γράμμου τις παραδόσεις των κοινωνιών των παλαιότερων εποχών. Στο πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής στην Κυψέλη, στις 26 Ιουλίου, στη γιορτή του Αγίου Νικολάου του Πετρίτη στην Πτελέα, στις 20 Μαΐου, του Αγίου Πνεύματος στο εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας, στο Κάστρο και στην Κοτύλη, στο πανηγύρι του Προφήτη Ηλία, στις 20 Ιουλίου, είναι μια ευκαιρία να συγκεντρωθούν κάτοικοι και καταγόμενοι.

Στο Κρανοχώρι την παραμονή των Χριστουγέννων ανάβουν την παραδοσιακή φωτιά, τη λεγόμενη “μπουμπούνα”. Και φυσικά τον Δεκαπενταύγουστο οργανώνονται πανηγύρια από άκρη σε άκρη του Ανατολικού Γράμμου, από ο Ανθηρό ως τα πολύ μικρά πια χωριά Γιαννοχώρι, Μονόπυλο, Λιβαδοτόπι και Τρίλοφο, και από τον Γράμμο και το Πευκόφυτο ως την Διποταμιά και την Ιεροπηγή. Συνάμα, διατηρούνται και οι αγροτικές γιορτές, όπως η “Γιορτή Κάστανου” στο Καστανόφυτο, ή εκδηλώνονται νέες πρωτοβουλίες, όπως η “Γιορτή Τσαγιού” στην Κοινότητα Γράμμου.

Το River Party

Ξεκινώντας το 1978, ως μια αυθόρμητη απόπειρα μιας παρέας ομογενών που επέστρεφαν στα χωριά τους κάθε καλοκαίρι, το River Party μετασχηματίστηκε χρόνο με το χρόνο σε ένα πολυήμερο μουσικό Φεστιβάλ που φιλοξενεί κάθε χρόνο μεγάλα ονόματα της ελληνικής σκηνής. Την πρώτη εβδομάδα κάθε Αυγούστου, το φαράγγι του Αλιάκμονα έξω από το Νεστόριο ζωντανεύει από δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους που έρχονται για να κατασκηνώσουν, να τραγουδήσουν και να διασκεδάσουν μαζί. Οι εκδηλώσεις με τον καιρό εμπλουτίστηκαν και με άλλες δραστηριότητες, όπως εξορμήσεις στα γύρω βουνά, αθλοπαιδιές, εκθέσεις κ.ο.κ., αποτελώντας ένα εξαιρετικό πρότυπο για την αναζωογόνηση της ελληνικής υπαίθρου.

Το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης

Τo Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης βρίσκεται στα Λιβάδια Κοτύλης Νεστορίου, σε υψόμετρο 1.453 μ. Είναι ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα που αποτελείται από τον ξενώνα, αίθουσες μόνιμων εκθέσεων φωτογραφίας, αίθουσα εκδηλώσεων χωρητικότητας 100 ατόμων, βιβλιοθήκη με 1.500 τίτλους και καφέ-εστιατόριο που το διαχειρίζεται ο Συνεταιρισμός Γυναικών Νεστορίου «Γεύσεις Γράμμου». Στο ίδιο κτίριο υπάρχει αίθουσα εκδηλώσεων, όπου πραγματοποιούνται ημερίδες και συνέδρια, καθώς και περιοδικές εκθέσεις. Στα άλλα δύο κτίρια στεγάζονται δύο ενημερωτικές εκθέσεις, μία για την ιστορία και μία για τη χλωρίδα και την πανίδα του Γράμμου.

Το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης είναι ένα κέντρο μνήμης και έρευνας του Εμφυλίου, και γενικότερα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Παράλληλα, παραμένει ένας ζωντανός θεσμός που αναδεικνύει τον ιστορικό και οικολογικό πλούτο της περιοχής, μέσα από ποικίλες δραστηριότητες, όπως ημερίδες, συνέδρια, εκπαιδευτικά προγράμματα, σεμινάρια προφορικής ιστορίας και ξεναγήσεις.

Το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης ανήκει στο Ίδρυμα της Βουλής.